Yargı Örgütü ve Hukuk Yargısı 2024
Anayasada mahkemelerle ilgili benimsenen görüş “Yasallık İlkesi”dir. Anayasa madde 42’de bu husus “Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir.” Şeklinde düzenlenmiştir.
Mahkeme Nedir?
Mahkeme, devlet tarafından görevlendirilen ve haklı ile haksızı ayırma işiyle görevli yargı yerleridir. Mahkemeler birçok başlık altında sınıflandırılabilir.
Mahkemelerin Sınıflandırılması Nedir?
Kuruluş ve Çalışma Usullerine Göre
1.Tek Yargıçlı Mahkemeler; sadece bir yargıcın görev yaptığı mahkemelerdir. Türk yargı örgütü tek yargıçlı mahkemeler üzerine kurulmuştur.
2.Toplu Mahkemeler; birden fazla yargıcın görev yaptığı mahkemelerdir. Yargılamanın aşamaları bir heyet tarafından yürütülür. Mahkemenin yargı çerçevesi içerisinde ancak mahkeme binası dışında yapılması gereken işlemler için kurul üyelerinden birinin görevlendirilmesine “niyabet”, görevlendirilen yargıca da “naip yargıç denir.
Yargılama Sistemindeki Derecelendirmeye Göre
1.İlk Derece Mahkemeleri; bir davanın ilk görüldüğü yargı yeridir. Adli yargıda görevli ilk derece mahkemeleri, sulh hukuk mahkemeleri, asliye hukuk mahkemeleri ve özel kanunlarla kurulan diğer mahkemelerdir.
2.Üst Derece Mahkemeleri; ilk derece mahkemelerinin son kararlarının denetimini yapan mahkemelerdir. Bunlar istinaf yani bölge adliye mahkemeleri ve Yargıtay’dır.
Tarafların Statülerine ya da Görmeyi Üstlenmiş Oldukları Uyuşmazlıkların Niteliklerine Göre
1.Genel Görevli Mahkeme – Özel Görevli Mahkeme;
Genel görevli mahkeme, kanunlarda aksi belirtilmiş olmadıkça aynı yargılama hukuku sisteminin uğraş alanına giren tüm dava ve işlere bakmakla görevlidir.
Özel görevli mahkeme, yasalarla belirlenmiş durumlarda, belirli kişiler, gruplar veya belirli türdeki uyuşmazlıklara bakması için kurulan mahkemelerdir.
Genel görevli mahkemeler ile özel görevli mahkemeler arasında “görev ilişkisi” vardır. Kural, bir davanın genel mahkemede görülmesidir. Bu sebeple bir davanın özel görevli mahkemede görülebilmesi için kanunlarda açıkça düzenlemenin bulunması gerekir.
2.Olağan Mahkeme – Olağanüstü Mahkeme;
Olağan mahkemeler, somut bir olaya veya kişiye özgü olmayan, uyuşmazlık ortaya çıkmadan kurulan mahkemelerdir.
Olağanüstü mahkemeler, somut bir olayı veya uyuşmazlığı çözmek amacıyla kurulan mahkemelerdir.
Anayasanın 37. Maddesine göre olağanüstü mahkemelerin kurulması yasaktır. Madde metni;
“B. Kanuni hakim güvencesi
Madde 37 – Hiç kimse kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz.
Bir kimseyi kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz.” şeklindedir.
İlk Derece Mahkemeleri Nedir?
İlk derece mahkemeleri Adalet Bakanlığınca, Hakimler ve Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak kurulur. Bu hususta her il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutulur.
Hukuk mahkemelerinin yargı çevresi, Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hakimler ve Savcılar Kurulunca belirlenir.
Sulh Hukuk Mahkemesi
Sulh Hukuk Mahkemeleri, tek yargıçlı, genel görevli ilk derece mahkemesidir. Sulh Hukuk Mahkemelerinin görevleri Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 4’te sayılmıştır:
Sulh hukuk mahkemelerinin görevi
MADDE 4-
(1) Sulh hukuk mahkemeleri, dava konusunun değer veya tutarına bakılmaksızın;
- a) Kiralanan taşınmazların, 9/6/1932 tarihli ve 2004 sayılı İcra ve İflas Kanununa göre ilamsız icra yoluyla tahliyesine ilişkin hükümler ayrık olmak üzere, kira ilişkisinden doğan alacak davaları da dâhil olmak üzere tüm uyuşmazlıkları konu alan davalar ile bu davalara karşı açılan davaları,
- b) Taşınır ve taşınmaz mal veya hakkın paylaştırılmasına ve ortaklığın giderilmesine ilişkin davaları,
- c) Taşınır ve taşınmaz mallarda, sadece zilyetliğin korunmasına yönelik olan davaları,
ç) Bu Kanun ile diğer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hâkimini görevlendirdiği davaları, görürler.
Asliye Mahkemesi
Asliye hukuk mahkemeleri, özel hukuk alanında görev yapan tek yargıçlı, genel görevli, ilk derece yargı yerleridir.
Asliye ticaret mahkemeleri, özel görevli mahkemelerdir. Bu sebeple asliye hukuk mahkemeleri ve asliye ticaret mahkemeleri arasındaki ilişki görev ilişkisidir.
Asliye hukuk mahkemelerinin görevleri Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 2’de sayılmıştır:
Asliye hukuk mahkemelerinin görevi
MADDE 2-
(1) Dava konusunun değer ve miktarına bakılmaksızın malvarlığı haklarına ilişkin davalarla, şahıs varlığına ilişkin davalarda görevli mahkeme, aksine bir düzenleme bulunmadıkça asliye hukuk mahkemesidir.
(2) Bu Kanunda ve diğer kanunlarda aksine düzenleme bulunmadıkça, asliye hukuk mahkemesi diğer dava ve işler bakımından da görevlidir.
Bölge Adliye Mahkemeleri Nedir?
Bölge adliye mahkemeleri ikinci derece mahkemelerdir. Ilk derece mahkemeleri ile Yargıtay arasında yer alır. Hem olaya ilişkin hem de hukuka uygunluk denetimi yapar.
Bölge adliye mahkemeleri Hakimler ve Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak gerekli görülen yerlerde Adalet Bakanlığınca kurulur.
Bölge adliye mahkemelerinin görevi, kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılan istinaf başvurularını inceleyerek karara bağlamaktır.
Bölge adliye mahkemesi en az üç hukuk ve en az iki ceza dairesi olmak üzere hukuk ve ceza dairelerinden oluşur. Dairelerde bir başkan ile yeterli sayıda üye bulunur. Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin görevleri 5235 sayılı Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun’da sayılmıştır.
Hukuk Dairelerinin Görevleri
Madde 36: Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin görevleri şunlardır:
- Adlî yargı ilk derece hukuk mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılan başvuruları inceleyip karara bağlamak,
- Yargı çevresi içerisinde bulunan adlî yargı ilk derece hukuk mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
- Yargı çevresindeki yetkili adlî yargı ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasına fiilî veya hukukî bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı sınırları kapsamının belirlenmesinde tereddüt edildiği takdirde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir hukuk mahkemesine nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek,
- Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Yargıtay Nedir?
Yargıtay, yüksek mahkemedir. Karar ve hükümlerin son incelenme merciidir. Yargıtay’ın görevleri Yargıtay Yasasında düzenlenmiştir.
Yargıtay’ın görevleri:
Madde 13 – Yargıtay’ın görevleri şunlardır:
- Adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümleri ilk ve son merci olarak inceleyip karara bağlamak,
- Yargıtay Başkan ve üyeleri ile Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcı vekili ve özel kanunlarında belirtilen kimseler aleyhindeki görevden doğan tazminat davalarına ve bunların kişisel suçlarına ait ceza davalarına ve kanunlarda gösterilen diğer davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakmak,
- Kanunlarla verilen diğer işleri görmek.
Yargıtay’ın karar organları ise; Daireler, Hukuk Genel Kurulu, Ceza Genel Kurulu, Büyük Genel Kurul, Başkanlar Kurulları, Birinci Başkanlık Kurulu, Yüksek Disiplin Kurulu ve Yönetim Kuruludur.
Yargıtay Büyük Genel Kurulu kararları kesindir. Bu kararlara karşı başka bir yargı organına başvurulamaz.
Av. Ahmet EKİN & Stj. Av. Nisanur KARABACAK
