İş Sözleşmesi Özgürlüğü Nedir

Türk hukukunda temel kural, sözleşme özgürlüğüdür. Bu özgürlük, sözleşmeyi yapma, taraf seçme, içeriği belirleme, şekli belirleme, sözleşmeyi sona erdirme ve içeriğini değiştirme özgürlüklerini kapsar.

Anayasa’nın 48. maddesi bu özgürlüğü güvence altına alır. Ancak, işçiyi koruma ilkesi nedeniyle sözleşme özgürlüğü bazı durumlarda sınırlanmıştır.

İş Sözleşmesi Yapmanın Yasak Olduğu Durumlar Nelerdir?

Aşağıda sayılan durumlarda iş sözleşmesi yapılması yasaktır:

Küçüklere İlişkin Yasaklar

Küçüklere ilişkin yasaklar aşağıda sayılmıştır:

• Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunur (AY m. 50/2).
• Yönetmelik, 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişiyi “çocuk işçi”; 15 yaşını doldurmuş ancak 18 yaşını tamamlamamış kişiyi “genç işçi” olarak tanımlar (m. 4).
• 15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak, 14 yaşını doldurmuş ve zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış çocuklar hafif işlerde çalıştırılabilirler. 14 yaşını doldurmamış çocuklar sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde çalışabilirler (İşK m. 71/1).
• Çocuk ve genç işçilerin çalışma saatleri eğitimlerini engellemeyecek şekilde düzenlenmelidir. Zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış çocukların çalışma saatleri günde 7 saat ve haftada 35 saatten fazla olamaz. Sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde çalışanların çalışma saatleri ise günde 5 saat ve haftada 30 saatten fazla olamaz (İşK 71/4).
• 18 yaşını doldurmamış erkeklerin yer altı veya su altı işlerinde çalıştırılmaları yasaktır (m. 72). Ayrıca, sanayi işlerinde gece çalıştırılmaları da yasaktır (m. 73/1).

Kadınlara İlişkin Yasaklar

Kadınlara ilişkin yasaklar aşağıda sayılmıştır:

• Kadınlar, yaş ayrımı olmaksızın yer altı veya su altı işlerinde çalıştırılamazlar (m. 72/1). 
• 18 yaşını doldurmuş kadınların gece postalarında çalışmaları kural olarak yasak değildir, ancak usul ve esaslar yönetmelik ile belirlenir (m. 73/2).

Sağlık Durumu ve Mesleki Eğitimi Elverişli Olmayanlara İlişkin Yasaklar

Sağlık durumu ve mesleki eğitimi elverişli olmayanlara ilişkin yasaklar aşağıda sayılmıştır:

• Tehlikeli ve çok tehlikeli işlerde çalışacaklar, uygun sağlık raporu olmadan işe başlayamazlar (İSGK m. 15/2).
• Mesleki eğitim gerektiren işlerde çalışacakların, mesleki eğitim aldıklarını belgelemeleri gereklidir (m. 17/3).

Yabancılara İlişkin Yasaklar

Yabancılara ilişkin yasaklar aşağıda sayılmıştır:

• Yabancıların Türkiye’de çalışma hakları ve koşulları Uluslararası İşgücü Kanunu ile düzenlenmiştir. Çalışma izni, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından verilir (UİK m. 4/1).
• Çalışma izni olmadan yabancıların çalışması yasaktır. İlk başvuruda en fazla 1 yıl, uzatma başvurularında ise en fazla 2 ve 3 yıl süreyle çalışma izni verilir (m. 9, m. 10/2).
• Türk soylu yabancılar, özel izinle Türk vatandaşlarının yapabileceği işlerde çalışabilirler (2527 s. K. m. 3).

İş Sözleşmesi Yapmanın Zorunlu Olduğu Durumlar

İş sözleşme yapmanın zorunlu olduğu durumlar mevcuttur.

Engelli ve Eski Hükümlü Çalıştırma Zorunluluğu

50 veya daha fazla işçi çalıştıran işverenler, özel sektör işyerlerinde %3 engelli, kamu işyerlerinde ise %4 engelli ve %2 eski hükümlü çalıştırmak zorundadır (İşK m. 30/1).

Engelli Hale Gelerek İşten Ayrılmış İşçilerle Yeniden İş Sözleşmesi Yapma Zorunluluğu

Malulen işten ayrılan işçiler, maluliyetleri ortadan kalktığında eski işyerlerinde tekrar çalışmak isteyebilirler. İşveren, bu işçileri eski işlerine veya benzeri işlere almak zorundadır (m. 30/5).

İşten Toplu Olarak Çıkarılmış İşçilerle Yeniden İş Sözleşmesi Yapma Zorunluluğu

Toplu işçi çıkarmadan sonra aynı iş için yeniden işçi alımı gerektiğinde, eski işçileri öncelikle işe çağırmak zorunludur (m. 29/6).

Askerlik veya Kanuni Ödev Sebebiyle İşten Ayrılmak Zorunda Kalan İşçilerle Yeniden İş Sözleşmesi Yapma Zorunluluğu

Askerlik veya kanuni ödev nedeniyle işten ayrılan işçiler, ödev sona erdikten sonra 2 ay içinde işe alınma talebinde bulunabilirler. İşveren, bu işçileri eski işlerine veya benzeri işlere almak zorundadır (m. 31/4).

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’ndan Doğan İş Sözleşmesi Yapma Zorunluluğu

İşveren, iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personelini görevlendirmek zorundadır (İSGK m. 6).

İş Sözleşmesinin İçeriğine İlişkin Sınırlar

Kanunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı veya konusu imkansız iş sözleşmeleri kesin olarak hükümsüzdür (TBK m. 27/1).

Geçersizliği sonradan anlaşılan iş sözleşmeleri, iş ilişkisi sona erene kadar geçerli bir iş sözleşmesinin bütün hüküm ve sonuçlarını doğurur (TBK m. 394/3).

Yanılma, aldatma veya korkutma nedeniyle yapılan iş sözleşmeleri iptal edilebilir (TBK m. 39/1).

İptal edilen iş sözleşmeleri, iş ilişkisi sona erene kadar geçerli bir iş sözleşmesinin tüm hüküm ve sonuçlarını doğurur (TBK m. 394/3).

Yargıtayın yerleşik kararlarına göre, kanunen yazılı yapılması gereken iş sözleşmelerinin yazılı yapılmaması geçersizlik sebebi değildir; yazılı şekil, ispat şartıdır.

Sonuç

İş hukukuna ilişkin sorunların çözümü, işçi ve işveren haklarının korunması açısından büyük önem taşır. İş sözleşmelerinin doğru şekilde yorumlanması, işçi haklarının gözetilmesi ve işveren yükümlülüklerinin yerine getirilmesi gibi konular, hukuki bilgi ve uzmanlık gerektirir.

Bu nedenle, iş hukuku kapsamındaki herhangi bir sorunun ortaya çıkması durumunda, uzman bir avukata başvurulması en doğru yaklaşımdır. Avukatlar, hukuki süreci doğru şekilde yöneterek tarafların haklarını savunur ve adil bir çözümün sağlanmasına katkıda bulunur. Bu sayede, iş ilişkilerinde yaşanan anlaşmazlıkların hukuki çerçevede ve etkin bir şekilde çözülmesi mümkün olur.

Av. Ahmet EKİN & Stj. Av. Evrim ÜSTÜNDAĞ