Bono Nedir, Ne İşe Yarar?
Bono, Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenen poliçe gibi bir kambiyo senedidir. Halk arasında “senet” olarak bilinen bono, poliçeden farklı olarak “…ödeyiniz” şeklinde olmayıp, “ödeyeceğim” şeklinde bir ödeme vaadidir. Ayrıca poliçenin üçlü ilişkisine muhatap ancak kabul ettikten sonra dâhil olurken, bononun ikili ilişkisinde bonoyu düzenleyen, esas borçlu durumundadır.
Bononun Şekil Şartları Nelerdir?
Bononun yasal ve geçerli olabilmesi için bononun üzerinde bazı koşulların varlığı gerekmektedir. TTK md 776’da bu unsurlar düzenlenmiştir. Bunlar:
1- Bono Kelimesi:
TTK md.76/1’e göre senet metninde “bono” veya “emre yazılı senet” kelimesinin ve senedin Türkçe dışında başka bir dille yazılması durumunda ise hangi dilde yazılmışsa o dilde bononun tam karşılığı olarak kullanılan kelimenin bono üzerinde bulunması şarttır. Bononun yabancı dilde düzenlenmesi durumunda, Yargıtay, ödeme yeri ülkesi ve imza edildiği ülkenin hukuku hakkında yeterli bilgiye sahip ve özellikle kambiyo senetleriyle ilgili olan hukukçu bilirkişiye inceleme yaptırılması gerekliliğini belirtmiştir.
Tüm Şartların Bulunmasına Rağmen Senet Üzerinde Bono Kelimesi Yoksa Ne Olur?
Böyle bir durumda, bu evrak emre yazılı senet olmayıp ancak emre yazılı ödeme vaadi olur.
2- Belirli Bir Bedeli Koşulsuz Olarak (Kayıtsız Şartsız) Ödeme Vaadi:
Bu şartın gerçekleşmesi için ödeme vaadinin hem belirli bir bedel için hem de koşulsuz olarak yapılması gerekmektedir.
Kayıtsız ve şartsız ödeme vaadi için, senet bedelinin ödenmesi bir koşula bağlanmamalıdır. Örneğin, bononun arkasına veya metnine hangi koşullarda senet bedelinin tahsil edilebileceğinin yazılması veya kira sözleşmesi düzenlenirken bononun, kiracının tahliyesinde sonra iade edilecek depozito olarak verilmesi durumlarında senet, bono niteliği taşımayacaktır.
Bonodaki bedelin belirli olması gerekir. Belirlenen bedel, Türk parası olabileceği gibi yabancı para da olabilmektedir. Örneğin, “1000 Amerikan doları”, “1000 TL” veya “1000 Amerikan Doları veya tutarı Türk Lirası”. Fakat “1000 Amerikan Doları veya 6000 Türk Lirası” şeklinde bir bedel, belirlilik unsurunu taşımamaktadır.
Senet metninde bedel, hem yazı ile hem de rakam ile gösterilmişse ve bunlar arasında da fark varsa yazı ile yazılmış olan tutar geçerli sayılacaktır. Bedelin hem yazı ile hem de rakam ile birden fazla kez gösterilmiş olması ve bunların birbirinden farklı olması durumunda ise, en az bedel geçerli olacaktır.
Belirlenen bedelin para birimi belirtilmiş fakat hangi ülkenin olduğu anlaşılamıyorsa, dolar para biriminin Amerikan Doları mı yoksa Kanada doları mı olduğunun anlaşılamaması gibi, ödeme yerindeki para türüne itibar edilecektir.
3-Kime Veya Kimin Emrine Ödenecek İse Onun Ad Ve Soyadı( Lehtarın Ad Ve Soyadı):
Bu koşul, bononun kime veya kimin emrine düzenlendiğine göre değişmektedir. Lehtarın gerçek kişi olması durumunda; ad ve soyadı, tüzel kişi olup ticari işletme veya ticaret şirketi olması durumunda; ticaret unvanı, dernek olması durumunda ise adının olması bu koşulun sağlanması açısından yeterli olacaktır.
Lehtarın “firma” olması durumunda, lehtar hanesine sadece “firma ismi” yazılmışsa senet, bono sayılmaz. Firma isminin yanında firmanın sahibi olan gerçek kişinin adı ve soyadı da yazılmışsa senet, bono niteliği taşıyacaktır. Firma ismi ve firmanın sahibinin adı ve soyadı bonoya aynı anda yazılmalıdır. Lehtar veya hamil tarafından firma sahibinin adı ve soyadı bonoya sonradan eklenirse, senedin bono niteliği taşıyabilmesi için bonoyu düzenleyen kişi yani keşidecinin imzası gerekecektir.
Bonoda Lehtar Ve Keşideci Sıfatları Birleştirilebilir Mi?
Yargıtay’ın da 12. Hukuk Dairesi 2006/20729 E. , 2006/23555 K. sayılı kararında;
“…Takip dayanağı bonoda keşideci ile lehtarın aynı kişi olduğu görülmektedir. TTKmd.585 hükmüne göre, poliçe keşidecinin emrine yazılı olabileceği gibi bizzat keşideci üzerine veya bir üçüncü şahıs hesabına da keşide edilebilir. Ancak TTKmd.690 aynı yasanın 585.maddesine yollama yapmadığından anılan madde bonolar için uygulanamaz. Bir kimse poliçelerde olduğu gibi kendi emrine bono tanzim edemez. Bir başka anlatımla bonoyu tanzim eden, kendisini lehtar göstererek bono düzenleyemez…” belirttiği gibi lehtar ve keşideci sıfatları birleştirilemeyip, keşideci kendini lehtar olarak gösterip, bono düzenleyemeyecektir.
Bonoda Birden Fazla Lehtar Gösterilebilir Mi?
Bonoya birden fazla lehtar gösterilmesi iki farklı şekilde olabilmektedir:
İlk olarak; senette lehtarın “(A) veya (B)” şeklinde alternatif iki kişi olarak belirlenmesi halinde, doktrinde tartışmalı olmakla birlikte, her bir lehtarın tek başına senette yazılı hakkı kullanabileceği kabul edilmelidir.
Diğer ihtimalde ise; senette lehtar “(A) ve (B)” şeklinde birlikte sorumlu olacak şekilde gösterebilir. Yargıtay son içtihatlarında, senetteki borcun para borcu yani ölünebilir bir borç olması sebebiyle lehtarlardan her birinin kendi payı oranında senet bedelini talep edebileceğini kabul etmiştir.
4- Senedi Düzenleyenin (Keşidecinin)İmzası:
TTK md.776/1-g’ye göre düzenleyenin imzası, bononun unsurlarından biridir. Bononun üzerinde keşidecinin imzası olması yeterlidir. Kişinin adının olmaması, senedi hükümsüz kılmaya yetmez.
İmza atma gücü ve yeteneğine sahip olmayan kişiler kambiyo senedi düzenleyemeyip, kendi adlarına kambiyo senedi düzenleyecek bir temsilci veya vekil atayarak borç altına girebilirler.
Bonoda Keşidecinin İmzası Eksikse Ne Olur?
Keşidecinin imzasının olmaması bonoyu hükümsüz kılar. Ancak keşidecinin kendisi tarafından düzenlenen, el yazısı ile yazılmış olan evrak bono değil, keşideci aleyhine yazılı delil başlangıcı sayılır.
5- Düzenleme Yeri Ve Tarihi:
Bononun düzenleme tarihi esaslı bir şekil şartıdır. Bu şartın olmaması halinde senet bono niteliği taşımayacak, adi senet sayılacaktır. Düzenleme tarihinin açıkça okunamaması durumunda gerçek düzenleme tarihi, icra mahkemesince bilirkişi incelemesi yaptırılarak belirlenebilecektir.
Düzenleme Tarihinin Olanaksız Tarihler Olması Durumunda Bono Hükümsüz Olur Mu?
Düzenleme tarihi, “30 Şubat”, “31 Haziran” gibi mümkün olmayan tarihler olması durumunda, düzenleme tarihinin o ayın mümkün olan son günü mü olacağı yoksa bu senedin bono olarak geçersiz mi sayılacağı tartışmalı olmakla birlikte Yargıtay bazı kararlarında, bu durumda belgenin bono olarak geçersiz sayılmasının aşırı bir şekilcilik olması ve hak kaybına uğranması sebebiyle düzenleme tarihinin o ayın son günü olarak kabul etmeyi uygun görmüştür.
Düzenleme yeri, bonoda açıkça gösterilmelidir. Gösterilmemesi halinde, TTK md.777/3’e göre, ödeme yeri bakımından açıklık bulunmadığı takdirde senedin düzenlendiği yer, ödeme yeri ve aynı zamanda düzenleyenin yerleşim yeri sayılır. TTK md.777/4’e göre de düzenlendiği yer gösterilmeyen bir bono, senedi düzenleyen kişinin adının yanında yazılı olan yerde düzenlenmiş sayılacaktır.
Hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde anlaşılabilir olması şartıyla, düzenleme yeri kısaltılarak da yazılabilecektir. Örneğin “İst”, “G.Antep” vs.
6- Ödeme Yeri:
Ödeme yeri, bonoda açıkça gösterilmelidir. Eğer ödeme yeri belirtilmemiş olursa, senedin düzenlendiği yer ödeme yeri ve aynı zamanda düzenleyenin ikametgâhı sayılır.
7- Vade:
Vade TTK md.776/1’de bononun unsurları arasında sayılmış olup, esaslı bir şart değildir. TTK md777/2’ye göre vadesi gösterilmemiş olan bono, görüldüğünde ödenmesi şart olan bir bono sayılır.
Görüldüğünden belli bir süre sonra veya görüldüğünde ödenecek bono, ihdası itibariyle bir yıl içinde ibraz edilmelidir. Görüldüğünde ödenecek bononun ödenmemesi durumunda, ödememe protestosu çekilerek sorumlulara rücu edilir(borçluya tekrar başvurma). Belirli süre sonra ödeneceklerde ise iki özellik bulunmaktadır: Senet, düzenleyene vadeyi tespit için ibraz edilmelidir. Fakat bonoda kabul söz konusu olmadığından, bononun üzerine tanzim eden, sadece “görülmüştür” yazıp tarih koyarak, imza edecektir. Bunları yapmazsa, bunu tespit zımnında bir protesto çekmek gerekir. Aksi durumda, hamilin bonoyu ibraz zamanının son günü ibraz ettiği kabul edilip vade ona göre hesaplanacaktır.
Bonoya Uygulanacak Poliçe Hükümleri:
TTK md. 778’de bononun niteliğine aykırı düşmemek şartıyla uygulanacak poliçe hükümleri sayılmıştır.
TTK md.778; (1) Bononun niteliğine aykırı düşmedikçe;
- a) Poliçelerin cirosuna ilişkin 681 ilâ 690,
- b) Vadeye dair 703 ilâ 707,
- c) Ödeme hakkındaki 708 ilâ 712,
- d) Ödememe hâlinde başvurma haklarına dair 713 ilâ 727 ve 729 ilâ 732,
- e) Araya girme suretiyle ödemeye ilişkin 734, 738 ilâ 742,
- f) Suretler hakkındaki 746 ve 747,
- g) Değiştirmeye dair 748,
- h) Zamanaşımına dair 749 ilâ 751,
- ı) İptale dair 757 ilâ 765,
- i) Tatil günleri, sürelerin hesabı, atıfet sürelerine ilişkin yasak, poliçeye dair işlemlerin yapılması gereken yer ve imza hakkındaki 752 ilâ 756,
- j) Kanunlar ihtilâfına dair 766 ilâ 775’inci, maddeler hükümleri bonolar hakkında da geçerlidir.
(2) Ayrıca;
- a) Üçüncü bir kişinin yerleşim yerinden veya muhatabın yerleşim yerinden başka bir yerde ödenmesi şart olan poliçeye ilişkin 674 ve 697’nci,
- b) Faiz şartına dair 675’inci,
- c) Ödenecek bedele dair çeşitli beyanlar hakkındaki 676’ncı,
- d) Geçerli olmayan imzanın sonuçlarına ilişkin 677’nci,
- e) Yetkisiz veya yetkiyi aşan kimsenin imzasına ilişkin 678 ve 679’uncu,
- f) Açık poliçeye dair 680’inci, madde hükümleri de bonolara uygulanır.
- (3) Avale ilişkin 700 ilâ 702’nci maddeler de bonolar hakkında uygulanır.
- (4) 701 inci maddenin dördüncü fıkrasında öngörülen hâlde aval, avalin kimin hesabına verildiğini göstermezse, bonoyu düzenleyen kimse hesabına verilmiş sayılır.
Bono Başkasına Devredilebilir Mi?
Bononun bir başkasına devredilmesi mümkün olup, ciro ve teslim yoluyla yapılabilir. Ciro, kambiyo senedinin arka yüzüne yapılır ve senet üzerindeki hakların bir başkasına kayıtsız ve şartsız devredilmesini sağlar. İki şekilde yapılan ciro, beyaz ve tam olmak üzere ikiye ayrılır. Tam ciroda, ciroyu yapan kişi yani ciranta senedin arka yüzüne ciro yapacağı kimsenin adı ve soyadı veya varsa ticaret unvanını yazıp “ödeyiniz” ifadesini düşerken, beyaz ciroda sadece “ödeyiniz” ifadesi düşülür.
Bono Nasıl Tahsil Edilir?
Bono, alacaklının bizzat kendisi tarafından veya banka aracılığı ile takip ve tahsil edilebilir. Alacaklı tarafından yapılırken; alacaklı ödeme gününü bekleyip muhataptan borcun ödenmesini talep eder. Öderse borç tahsil edilmiş olur.
Banka aracılığıyla ise; alacaklının bankaya gidip senedi iskonto ettirmesiyle, bono bankaya geçer. Vade yaklaşınca bunu borçluya bildirip, ödeme yapması gerektiğini belirten bir ihbarname gönderir. İhbar üzerine borçlu ödeme yaparak senedi bankadan alır. Alacaklı da bankadan, tahsil edilen bedelin bankanın hizmeti karşılığı olan komisyon tutarının düşmesiyle oluşan tutarı alır.
Borçlunun ödememesi durumunda ise, noter aracılığıyla ödememe protestosu çekilir. Bu protesto, ödenmemesi halinde ödenme gününden iki gün sonra, ödeme gününün hafta sonuna gelmesi durumunda hafta sonunu takip eden bir iş günü içinde çekilir. Banka, masrafını da tahsil edip senedi, senet alacaklısına iade eder.
