İş Hukukunda Çalışma Süreleri Nasıl Hesaplanır?

İş hukukunda çalışma süreleri 4857 sayılı İş Kanunu’nda ayrıntılı şekilde düzenlenmiş olup söz konusu düzenlemeler yapılırken insan sağlığı ve süreklilik unsurları da dikkate alınmıştır.

Normal Çalışma Süresi Nedir?

Çalışma süresi, işçinin iş görme edimini yerine getirmek için çalıştığı süredir. Çalışma süresi iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesiyle belirlenebilmektedir. Çalışma süresinin belirlenmesi işverenin yönetim yetkisinin kapsamındaysa da bu yetkiyi sınırsız olarak kullanması çeşitli hukuka aykırılıklara sebebiyet verebilecektir. İşçinin korunması sebebiyle mevzuatlarda yazılı sınırın üzerinde çalışma süresi belirlenemeyecektir.

İş Kanunu’nun 63. maddesinin 1. fıkrasına göre; “Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır.”  Bu sebeple kanunda belirlenen çalışma süresi azami miktar olduğundan iş sözleşmesinde çalışma süresinin 45 saatin üzerinde düzenlenmesi mümkün değildir.

İşçinin haftalık çalışma süresinin yanında günlük çalışma süresine de sınırlama getirilmiştir. İş Kanunu’nun 63. maddesinin 2. fıkrasına göre; Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde onbir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir.

Haftalık ve günlük çalışma süresi sınırları bazı iş kolları ve işçiler için çeşitli sebeplerle kanunda farklı şekilde düzenlenmiştir. Bu düzenlemelere şunlar örnek verilebilir;

• Yer altı maden işçilerinin çalışma süresi günde en çok 7.5 saat haftada en çok 37.5 saat olarak düzenlenmiştir.
• Hamile ve emziren kadınlarda ise günde 7.5 saatin üzerinde çalışma yasaktır.
• Zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış ve okula devam etmeyen çocukların çalışma saati günde 7 saat, haftada 35 saati aşamaz.
• İş Kanunu’na göre; haftalık azami 45 saatlik çalışma süresi tarafların yazılı olarak anlaşmasıyla bazı zamanlarda aşılıp bazı zamanlarda sınırın altında kalarak denkleştirilebilir.

Çalışma Süresinden Sayılan Durumlar Nelerdir?

İşçilerin çalışma süresi yalnızca kendisine verilen işi yaptığı süreyle sınırlı değildir. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 66. maddesinin 1. fıkrasında çalışma süresinden sayılacak haller şu şekilde sayılmıştır;

• Madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler.
• İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler.
• İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler.
• İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler.
• Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler.
• Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler.

Gece Çalışması Nedir?

İş hukukunda gece çalışması kavramı en geç saat 20:00’da başlayarak en erken saat 06:00’a kadar geçen ve en fazla 11 saat süren çalışmadır. İş Kanunu’nun 69. maddesinin 3. fıkrasına göre; “İşçilerin gece çalışmaları yedibuçuk saati geçemez. Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.” Bu kuralın istisnası olarak sanayide çalışan çocuk ve genç işçilerin gece çalışması yapması yasaktır. Ayrıca kadınların hamile olduklarını bildirmelerinden itibaren, emziren kadınların ise doğumdan itibaren 1 yıl gece çalışması yapması yasaklanmıştır.

Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşlerinde Çalışma Nedir?

Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri, asıl işin düzenli olarak sürdürülebilmesi için çalışma saatinden önce veya sonra yapılması gerekli işleri tanımlar. Bu kapsamda asıl iş haricinde çalıştırılacak olan işçiler günde en fazla 2 saat bu işlerde çalıştırılabilir. Hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri de dâhil olmak üzere günlük çalışma süresi 11 saati aşamaz.

Telafi Çalışması Nedir?

İş Kanunu’nun 64. maddesine göre; “Zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra işyerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde, işveren dört ay içinde çalışılmayan süreler için telafi çalışması yaptırabilir.” İşveren bu çalışmayı belirtilen nedenlerden itibaren en fazla 4 ay içinde yaptırabilir.

Telafi çalışması günlük 11 saati aşmamak üzere günde en fazla 3 saat yapılabilir. Ayrıca tatil günlerinde telafi çalışması yapılamamaktadır.

Telafi çalışması yaptıracak olan işveren bu çalışmanın hangi nedene dayanılarak yaptırıldığını bildirmek durumundadır.

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Nedir?

Fazla çalışma türleri fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma olarak ikiye ayrılmaktadır. İş Kanunu’nun 41. maddesine göre fazla çalışma; Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. Yine aynı maddeye göre fazla sürelerle çalışma ise; Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dâhilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalardır.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma kavramlarını şu şekilde örnekleyebiliriz; İş sözleşmesinde işçinin çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmişse üzerinde çalıştığı her saat fazla çalışmadır. İş sözleşmesinde çalışma süresi 35 saat olarak belirlenmişse ise 35 saat üzerinde yaptığı çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılacaktır.

İşçiye fazla çalışma yaptırabilmek için işçiden yazılı onay almak gerektirmektedir. Fazla çalışma türleri ise şu şekilde özetlenebilir;

• Olağan Nedenlerle Fazla Çalışma: İş Kanunu’nun 41. maddesine göre; Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Bu kapsamda fazla çalışma yaptırabilmek için işçinin yazılı onayının alınması gerekmektedir. İşçi ise fazla çalışmaya onay verip vermemekte serbesttir. Fazla çalışma süresi kanunda yıllık olarak 270 saatle sınırlandırılmıştır.
• Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma: İş Kanunu’nun 42. maddesi bu fazla çalışma şeklini şu şekilde düzenlemiştir; Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. İşveren bu yönde fazla çalışma yapılmasını talep ederse işçi fazla çalışmayı gerçekleştirmek durumundadır.
• Olağanüstü Nedenlerle Fazla Çalışma: Fazla çalışmanın son tipi olan bu çalışma tipi İş Kanunu’nun 43. maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır; Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Cumhurbaşkanı günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir. Bu çalışma tipinde de zorunlu nedenlerle fazla çalışma da olduğu gibi işçinin yazılı onayı aranmamaktadır.

Bazı iş kolları ve işçiler için fazla çalışma yaptırılması yasaklanmıştır. Bu iş ve işçiler şu şekilde örneklenebilir;

• Sağlık nedenlerine dayanan ve günlük 7.5 saatin üzerinde çalışılamayan işler
• Gece çalışması yapılan işler
• Yer altında yapılan maden ocakları ve kanalizasyon çalışmaları
• 18 yaşını doldurmamış işçiler
• Hamile ve çocuk emziren işçiler

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin %50 yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle ödenir. Yer altında maden işçilerinde çalışan işçilere ise zorlayıcı veya olağanüstü nedenlerle fazla çalışma yaptırılması halinde 37.5 saati aşan her saat için normal çalışma saatine düşen ücretin %100’ünden az olmayacak şekilde arttırılarak ödeme yapılır.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçinin talep etmesi durumunda, bu çalışmaları karşılığında ücret yerine fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Kural olarak fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispat etmekle yükümlüdür. İşçi bu ispatı her türlü delille gerçekleştirebilir. Fazla çalışma yaptığını ispat eden işçiye, bu çalışmasının karşılığını ödediğini ispatla yükümlü olan ise işverendir. İşçinin imzasını taşıyan bordro, sahteliği ispatlanıncaya kadar kesin delil niteliği teşkil etmektedir. Bu durumda bordroda belirtilen fazla çalışma ücretinin işçiye ödendiği kabul edilir.

İş hukuku hususunda profesyonel destek almak için hukuk büromuzla iletişime geçebilirsiniz.

Av. Ahmet EKİN & Av. Ezgi YÜCEL