İnsan Üzerinde Deney Suçu

İnsan üzerinde deney suçu (TCK m. 90), mağdurun rızasına aykırı bir şekilde veya rızanın kanuna uygun usullerle alınmaması nedeniyle geçersiz olmasından dolayı insan üzerinde bilimsel deney yapılması ile meydana gelir. Anayasa m. 17 uyarınca tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazan haller dışında kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz.

İnsan Üzerinde Deney Suçunun Cezası

İnsan üzerinde bilimsel bir deney yapan kişi TCK m.90/1 uyarınca, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. İlgili maddenin 4. fıkrası uyarınca ise insan üzerinde deneme suçunun işlenmesi durumunda ise bir yıla kadar hapis cezasına hükmedilmiştir.

Bilimsel Amaçlı Deney

Bilimsel amaçlı deney üzerinde denenen kişinin sağlığını iyileştirme amacı gütmez. Kanun rıza olmak kaydıyla deneyin kişiye zarardan çok yarar getireceğinin anlaşılması halinde bilimsel deneye izin vermiştir. Ancak kişinin rızasına dayansa bile kişiye yarardan çok zarar veren bilimsel deneyler suçtur. Bilimsel deneylerin hukuka uygun olması için m.90/2’deki şartlar gereklidir.

Çocuklar Üzerinde Bilimsel Deney

Çocuklar üzerinde bilimsel deneylerin suç olmaması için TCK m. 90/2 hükümleri yanında TCK m. 90/3 hükümlerinin de sağlanması gerekir. Deneyin mahiyeti ve amacı hakkında çocuk anne baba ve vasisi bilgilendirilmelidir. Bundan sonra rızalar alınmalıdır.

Tedavi Amaçlı Deney ve Deneme

Tedavi amaçlı deney ve deneme ise bilimsel bazı deneylerden sonra elde edilen henüz kesin olmayan sonuçların bazı hastalara uygulanmasıdır. Bu sonuçların hastaları tedavi edeceği umulmaktadır. Kanun tedavi amaçlı denemede de rıza aramaktadır. Rıza geçerli olmalıdır.

Bilimsel Deney Sonucu Netice Sebebiyle Ağırlaşan Haller

İnsan üstünde deney yapılırken denek yaralandığında veya öldüğünde kastı aşan bir suçla karşı karşıya bulunulmaktadır. Çünkü fail fiilinde deneğin yaralanmasını veya ölmesini ne öngörmekte ne de istemektedir. Ancak insan üzerinde hukuka aykırı olarak yapılan deney sonucunda denek yaralanmış veya ölmüşse fail hakkında kanuna göre kasten yaralama veya kasten öldürme suçuna ilişkin hükümler uygulanır.

Tedavi Amaçlı Deneme Sonucu Hastanın Ölümü veya Sakatlanması

Tedavi amaçlı denemede de hastanın ölmesi veya sakat kalması veya vücudunun bir yerinin fonksiyonunu görmemesi mümkündür. Bu durumda netice sebebiyle ağırlaşan suçlardan mı yoksa taksirli suçlardan mı failin sorumlu tutulacağı bir sorundur. Kanun 90. maddede özel hüküm koymadığına göre sorun ölüme sebebiyet veya yaralamaya ilişkin genel hükümlerle çözülecektir.

İnsan Üzerinde Deney Yapılabilmesi İçin Tek Başına Rıza Yeterli Midir?

İnsan üzerinde deney yapılabilmesi için tek başına rıza yeterli değildir. Deneyin kanun ve yönetmelikte gösterilen usule uygun olarak yapılması gerekir.

Bunların yanı sıra kişinin rızasının olması ve deneylerin yapılmasında tıp biliminin gelişmesi ve hastanın sağlığına kavuşması açısından yarar varsa yarar zarardan üstünse deneyler hukuka uygundur, suç değildir.

İnsan Üzerinde Deney Suçunun Unsurları

1. Maddi Unsurlar

• Fail: Burada faili deney suçu bakımından fail ve deneme suçu bakımından fail olmak üzere iki ayrı şekilde incelemekteyiz. Deney suçu bakımından, suçun faili herkes olabilir, fail hususunda herhangi bir kısıtlama getirilmemiştir. Suçun faili sağlık çalışanı olabileceği gibi olmayan bir kişi de olabilir. Deneme suçu bakımından fail TCK m.90/4 uyarınca tedavinin bir hastane ortamında gerçekleşmesi ve uzman hekim tarafından uygulanması gerektiği açıkça belirtildiğinden bu suçun faili ancak uzman hekim olabilir.
• Mağdur: Deney suçu bakımından, suçun mağduru her gerçek kişi olabilir. Deneme suçu bakımından ise mağdur, hasta olan herhangi bir kişidir.
• Konu: Suçun konusu, üzerinde deneme veya deney yapılan gerçek kişidir. Burada bir cesedin veya kopmuş bir uzuv benzeri şeyler üzerinde yapılacak deneyler bu suçun konusunu oluşturmamaktadır.
• Fiil: Deney suçu açısından; fiil, insan üzerinde TCK m. 90/2-3’te öngörülen koşullara aykırı olarak bilimsel deney yapmaktır. Burada insan sağlığı ve sağlık hakkının konusuna kişinin fiziksel ve biyolojik varlığının yanı sıra ruh sağlığı da girmektedir. Deneme suçu bakımından ise fiil, hasta üzerinde rıza olmaksızın tedavi amaçlı denemede bulunmaktır.
• Netice: İnsan üzerinde deney ve deneme suçlarında deney veya deneme yapıldığı anda suç gerçekleşmektedir. Dolayısıyla bu suçlar neticesi harekete bitişik suçlardır. Hareketin yapıldığı anda neticenin de gerçekleşmiş olduğu sırf hareket suçlarında netice aranmaz. Bu vesileyle nedensellik bağının da incelenmesine gerek olmadığı açıklama gerektirmeyecek kadar net bir husustur. TCK m.90/5 uyarınca ise mağdurun ölmesi veya yaralanması durumlarında kasten yaralama veya öldürme suçlarının oluşacağı düzenlenmiştir. Bu fıkra yalnızca deney suçunu kapsamaktadır. Ancak bu hükümden ne anlaşılması gerektiği doktrinde tartışmalı bir husustur.

2. Manevi Unsur

İnsan üzerinde deney suçu genel kastla işlenebilmektedir. Bu durumda da failin insan üzerinde deney yaparken amacının ne olduğunun açıklığa kavuşmasının bir önemi bulunmamaktadır. Deneme suçu bakımından ise tedavi amacı bulunduğundan özel kast aranır. Açıklanan nedenlerle birlikte deneme suçunun olası kastla işlenmesi mümkün değildir. Kanunda deney ve deneme suçlarının taksirli hali düzenlenmediğinden suçların taksirle işlenmesi mümkün değildir.

3. Hukuka Aykırılık

İnsan üzerinde deney yapılmasının hukuka uygun kabul edilebilmesi için bazı şartlar sıralanmıştır.

• Deneyle İlgili Olarak Yetkili Kurul veya Makamlardan Gerekli İznin Alınmış Olması
• Deneyin Öncelikle İnsan Dışı Deney Ortamında veya Yeterli Sayıda Hayvan Üzerinde Yapılmış Olması
• Deneyin, İnsan Sağlığı Üzerinde Öngörülebilir Zararlı ve Kalıcı Bir Etki Bırakmaması
• Deney Sırasında Kişiye İnsan Onuruyla Bağdaşmayacak Ölçüde Acı Verici Yöntemlerin Uygulanmaması
• Deneyin mahiyet ve sonuçları hakkında yeterli bilgilendirmeye dayalı olarak açıklanan rızanın yazılı olması
• Deneyle varılmak istenen amacın, bunun kişiye yüklediği külfete ve kişinin sağlığı üzerindeki tehlikeye göre daha ağır basması
• Deneyin Herhangi Bir Menfaat Teminine Bağlı Bulunmaması

İnsan Üzerinde Deney Suçu Adli Para Cezasına Çevrilebilir Mi?

Adli para cezası tek başına veya hapisle birlikte uygulanabilmektedir. İnsan üzerinde deney yapma suçu nedeniyle hükmedilen hapis cezası adli para cezasına çevrilebilir.

İnsan Üzerinde Deney Suçunda Hükmün Açıklanmasının Geriye Bırakılması Kararı

Sanık hakkında hükmolunan cezanın belli bir denetim süresi içerisinde sonuç doğurmaması, denetim süresi içerisinde belli koşullar yerine getirildiğinde ceza kararının hiçbir sonuç doğurmayacak şekilde ortadan kaldırılması davanın düşmesine neden olmaktadır. İnsan üzerinde deney yapma suçu nedeniyle hükmedilen hapis cezası hakkında HAGB kararı verilmesi mümkündür.

İnsan Üzerinde Deney Suçunda Şikayet Süresi ve Zamanaşımı

İnsan üzerinde deney suçu, uzlaşmaya tabi suçlardan olmadığı gibi şikayete tabi suçlar arasında da yer almaz. Suç savcılık tarafından resen soruşturulacağından şikayetten vazgeçme, ceza davasının düşmesine neden olmaz. Şikayet hakkı, dava zamanaşımı süresinde kullanılabilir. İnsan üzerinde deney suçu yargılamalarında olağan dava zamanaşımı süresi 8 yıldır.

İnsan Üzerinde Deney Suçunda Yetkili Mahkeme

İnsan üzerinde deney suçunda yetkili mahkeme suçun işlendiği yer mahkemesi, görevli mahkeme ise asliye ceza mahkemeleridir. Mağdurun ölümü halinde ise fail kasten öldürme suçundan yargılanacağından ağır ceza mahkemesi görevli olabilecektir.

Av. Ahmet EKİN & Şevval Asude DOĞAN