Çekişmesiz Yargının Çekişmeli Yargıdan Temel Farkları

Çekişmesiz yargının çekişmeli yargıdan temel farkları  konusu yargılama usulünün  işleyişini anlamak açısından önemli bir husustur. HMK 382. maddede örnekleyici olarak düzenlenmiştir.

Kavram

Çekişmeli yargı, iki taraf arasındaki bir uyuşmazlığın taraflardan birinin talebi üzerine, bağımsız mahkeme tarafından yargısal usule uyulmak ve iki tarafa iddia ve savunma hakkı tanınmak suretiyle objektif hukuka göre çözüme kavuşturulmasıdır. Çekişmeli yargıda, ortada bir uyuşmazlık ve bu  uyuşmazlığın süjeleri konumunda bulunan en az iki kişi mevcuttur. Böyle bir uyuşmazlık, mahkeme önünde dava edildiğinde  uyuşmazlığın süjeleri, davanın tarafları yani davalı ve davacı olarak adlandırılır. İlgililer arasında uyuşmazlık ve hasmın bulunmadığı durumlarda çekişmesiz yargı söz konusudur. Hakim resen harekete geçebilir.

”Dava”, ”davacı” ve ”davalı” kavramlarının çekişmesiz yargıda yeri yoktur. Çünkü çekişmesiz  yargıda taraf yoktur. Bu  yargıda dava kavramının yerini iş, davacı kavramının yerini istemde bulunan kişi, davalı kavramının yerini ise karşı taraf alır.  Yargı işleri maddi anlamda kesin hüküm oluşturmaz. Belli şartlarda yeniden veya ilgili başkası tekrar talepte bulunabilir. Maddi  anlamda ilgili olanlar, yargılama içinde yer almasalar bile kanun yoluna başvurabilirler.

Genel anlamda üç kısımda toplamak mümkündür.

• Yeni hukuksal durumlar ortaya çıkarmak
• Kişilerin korunması
• Hukuksal ilişkilerin tasfiyesine yardımcı olmak

Ayrımın Ölçütleri

Genel Olarak

Hukuk Muhakemesi Kanunu 382/1 maddesine   aşağıdaki üç ölçütten birine veya birkaçına göre bu yargıya giren işlere uygulanmasıdır.

• İlgililer arasında uyuşmazlık olmayan durumlar
• İlgililerin, ileri sürebileceği herhangi hakkın bulunmadığı durumlar
• Yargıcın resen harekete geçtiği durumlar

Uyuşmazlık Yokluğu Ölçütü

Bu ölçüde göre, hukuksal koruma isteminde bulunan kişi, bir başkasıyla uyuşmazlık içindeyse ”çekişmeli yargı”, herhangi uyuşmazlık içinde değilse ”çekişmesiz yargı” söz konusudur.

Uyuşmazlık yokluğu, bütün çekişmesiz yargı işlerini çekişmeli yargıdan ayırt etmeye yetmemektedir. Bazı işlerde, istemde bulunan kişi, bir başkasıyla uyuşmazlık içinde olmasına rağmen, mahkeme çekişmesiz yargı işi yapmaktadır. Örneğin eşler birlikte yaşamaya ara verdiğinde hakimin alacağı  karara kişi talepte bulunabilir. Bir başkasıyla uyuşmazlık içinde olmasına karşın, mahkeme çekişmesiz yargı kararı yapmaktadır.

Öznel Hak Yokluğu Ölçütü

Bu ölçüte göre ,mahkemeden istemde bulunan kişinin özel hukuk kişilerine karşı iler sürebileceği bir hakkı varsa ”çekişmeli yargı” mevcuttur. Yoksa ”çekişmesiz yargı” söz konusudur.

Resen Harekete Geçme Ölçütü

Hakimin kendiliğinden harekete geçmesi gereken bazı işler çekişmesiz yargı kapsamındadır.

Çekişmesiz Yargı Kataloğu

Hukuk Muhakemeleri Kanununda, bu konuya ilişkin hususlar açıkça belirtilmiştir. Sayma yoluyla düzenlenmiştir. Ancak bu sayım sınırlayıcı değil örnekleyici niteliktedir. Bu Kapsama girmeyen  işlerde kanunda üç hüküm mevcuttur. Belirtilen üç ölçütten birine uyması durumunda çekişmesiz yargı işi olarak kabul edilir. HMK madde 382’de katalog örnekleyici olarak sayılmıştır.

MADDE 382– ”(1) Çekişmesiz yargı, hukukun, mahkemelerce, aşağıdaki üç ölçütten
birine veya birkaçına göre bu yargıya giren işlere uygulanmasıdır:
a) İlgililer arasında uyuşmazlık olmayan hâller.
b) İlgililerin, ileri sürülebileceği herhangi bir hakkının bulunmadığı hâller.
c) Hâkimin resen harekete geçtiği hâller.
(2) Aşağıdaki işler çekişmesiz yargı işlerinden sayılır:
a) Kişiler hukukundaki çekişmesiz yargı işleri:

1) Ergin kılınma.
2) Ad ve soyadın değiştirilmesi.
3) Ölüm karinesi sebebiyle (ilgili yerin mülkî amirinin emriyle) nüfus kütüğüne ölü kaydı
düşülen kişinin sağ olduğunun tespiti.
4) Gaiplik kararı.
5) Kişisel durum sicilindeki kaydın düzeltilmesi.
b) Aile hukukundaki çekişmesiz yargı işleri:
1) Henüz evlenme yaşında olmayanların evlenmesine izin verme.
2) Gaiplik nedeniyle evliliğin feshi.
3) Evlendirme memurunun, evlenme başvurusunu ret kararına karşı yapılan itiraz.
4) Yeniden evlenmede bekleme süresinin hâkim tarafından kaldırılması.
5) Terk eden eşin ortak konuta davet edilmesi.
6) Eşlerden birinin, evlilik birliğini tek başına temsil etmek konusunda yetkili kılınması.
7) Aile konutu ile ilgili işlemler için diğer eşin rızasının sağlanamadığı hâllerde hâkimin
müdahalesinin istenmesi.
8) Mevcut mal rejiminin eşlerden birinin veya alacaklıların talebiyle mal ayrılığına
dönüştürülmesi ve sebeplerin ortadan kalkması hâlinde mal ayrılığından eski rejime geri
dönülmesi.
9) Paylaşmalı mal ayrılığında boşanma veya evliliğin iptali hâlinde, aile konutu ve ev
eşyasını hangi eşin kullanmaya devam edeceği hakkında karar verilmesi.
10) Sağ kalan eşe aile konutu üzerinde ve ev eşyası üzerinde mülkiyet veya intifa hakkı
tanınması.
11) Mal ortaklığında eşlerden birinin mirası reddine izin verilmesi.
12) Ana babaya çocuğun mallarından bir kısmını çocuğun bakım ve eğitimi için sarf etme
izninin verilmesi.
13) Velayetin kaldırılması, velayetin eşlerden birinden alınarak diğerine verilmesi ve
kaldırılan velayetin geri verilmesi.
14) Hâkimin çocuğun mallarının yönetimine müdahale etmesi ve çocuğun mallarının
yönetiminin kayyıma devri.
15) Evlilik sona erince velayet kendisinde kalan eşin, hâkime çocuğun malları hakkında
defter sunması.
16) Aile yurdunun kurulmasına izin verilmesi, kuruluşun tebliğ ve ilanı, kapatılması
hâlinde tapu sicilindeki şerhin silinmesine izin verilmesi, taşınmazın bizzat malik veya ailesi
tarafından kullanılması şartına geçici olarak istisna tanınması.
17) 14/1/1998 tarihli ve 4320 sayılı Ailenin Korunmasına Dair Kanuna göre aile
mahkemesi hâkimi tarafından karar verilecek tedbirler.
18) Çocuk hâkimi tarafından, çocuğun anası, babası, vasisi, bakım ve gözetiminden
sorumlu kimse, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu ve Cumhuriyet savcısının istemi
üzerine veya resen çocuklar hakkında koruyucu ve destekleyici tedbir kararı alınması.
19) Vesayet işleri.

c) Miras hukukundaki çekişmesiz yargı işleri:
1) Sulh hâkimi tarafından resmî vasiyetname düzenlenmesi; el yazısı ile vasiyetnamenin
sulh hâkimi tarafından saklanması; sözlü vasiyetname tutanağının sulh veya asliye mahkemesine
tevdiî.
2) Vasiyeti yerine getirme görevlisine görevinin bildirilmesi.
3) Vasiyeti yerine getirme görevlisinin tereke malları üzerinde tasarruf etmesine izin
verilmesi.
4) Gaibin mirasçılarına, gaibe düşen miras payının teslim edilmesi.
5) Tereke mallarının korunması ve hak sahiplerine ulaşmasını sağlamak için önlem
alınması.
6) Mirasçılık belgesi verilmesi.
7) Terekenin yazımı işleminin sona erdiğinin mirasçılara bildirilmesi, mirasın reddi
beyanının tespiti ve tescili; mirasın reddinin, mirası reddeden kişiden sonra gelen mirasçılara
bildirilmesi; mirasın reddi süresinin uzatılması.
8) Terekenin resmî defterinin tutulması.
9) Sulh hâkiminin özellikleri olan eşyanın mirasçılardan birine tahsis edilmesi veya
satılmasına karar vermesi.
ç) Eşya hukukundaki çekişmesiz yargı işleri:
1) Taşınmaz üzerinde taraf oluşturulmasına ve hak ihlaline sebebiyet vermeyecek
düzeltmelerin yapılması.
2) Taşınmaz rehninde alacaklı için kayyım tayini.
d) Borçlar hukukundaki çekişmesiz yargı işleri:
1) Yetkisi sona eren temsilcinin temsil belgesini mahkemeye teslimi.
2) Borçluya ifa veya teminat göstermesi için süre verilmesi.
3) Tevdi mahalli belirlenmesi veya tevdi edilemeyecek eşyanın satılması.
4) Alacaklısı ihtilaflı olan borcun mahkemeye tevdiî.
5) Ayıplı hayvanın bilirkişi tarafından muayenesi.
6) Mesafeli satımlarda ayıbın tespiti veya ayıplı malın satılmasına izin verilmesi.
7) İşçiye kârdan hisse verilmesini öngören iş sözleşmesinde, mahkemenin işverenin
hesaplarını inceleyecek bir kişi tayin etmesi.
8) Eser sözleşmesinde eserin ayıplı olup olmadığının bilirkişiye tespit ettirilmesi.
9) Satılmak için komisyoncuya gönderilen eşyanın hasarının tespiti.
10) Komisyoncu elindeki malın açık artırma ile satışına izin verilmesi.
e) Ticaret hukukundaki çekişmesiz yargı işleri:
1) Ticari defterlerin zıyaı hâlinde belge verilmesi.
2) Acentenin müvekkili hesabına teslim aldığı malın Borçlar Kanununa göre satılması.
3) Kollektif şirketin tasfiyesinde tasfiye memuru tayini.
4) Komanditer ortağın talebiyle şirket hesaplarını incelemek için eksper tayini.
5) Anonim şirkette ayni sermaye konulması, tescilden itibaren iki yıl içinde sermayenin
onda birini aşan tutarda işletme devralınması ve sermaye azaltılmasında bilirkişi raporu alınması
ve mahkemenin izni.
6) Kıymetli evrakın iptali.

7) Eşya taşımada eşyanın hasar ve eksiğinin tespit edilmesi; teslim edilememesi hâlinde
Borçlar Kanunu hükümlerine göre satılmasına karar verilmesi; gönderilen eşyanın mahkeme
marifetiyle muayenesi.
8) Gemi ipoteğinde, malikin bulunamadığı hâllerde kayyım tayini.
9) Deniz raporu tanzimi.
10) Kırkambar sözleşmesinde geminin hareket gününün mahkeme tarafından tayini.
11) Navlun sözleşmesinde, boşaltma limanında malların hâl ve vaziyetinin, ölçü, sayı ve
tartısının ekspere tespit ettirilmesi.
12) Müşterek avaryalarda dispeççi tayini ve dispecin mahkemece tasdiki.
13) Denizcilik rizikolarına karşı sigortalarda zararın ve kapsamının belirlenmesi için
bilirkişi tayini.
14) Kooperatiflerde ayni sermayeye değer biçilmesi için bilirkişi tayini.
f) İcra ve iflas hukukundaki çekişmesiz yargı işleri:
1) İpotekli alacakta alacaklının gaipliği veya alacağı almaktan kaçınması hâlinde, borç
tutarının icra dairesine tevdi edilmesi üzerine icra mahkemesi tarafından ipoteğin fekkine karar
verilmesi.
2) Doğrudan doğruya iflas.
3) İflasın kaldırılması.
4) İflasın kapanmasına karar verilmesi.
5) Reddolunmuş mirasın tasfiyesinin, mirasçılardan birinin mirası kabul talebi üzerine
mahkeme tarafından durdurulması.
6) Konkordato mühleti verilmesi ve komiserin atanması.
7) Konkordatonun tasdiki.
8) Sermaye şirketleri ve kooperatiflerin uzlaşma yoluyla yeniden yapılandırılmasında
projenin ilanı ve ara dönem denetçisinin atanması.
9) Fevkalade hâllerde, kusuru olmaksızın borçlarını yerine getiremeyen borçluya mühlet
verilmesi.
g) Çeşitli kanunlardaki çekişmesiz yargı işleri:
1) Nüfus kütüklerinin sayfa birleşim yerlerinin asliye hukuk mahkemesince
mühürlenmesi.
2) Noterlerin göreve başlarken mahkemede yemin ettirilmeleri.
3) Noter evrak ve defterlerinden alınarak başka yere gönderilecek örneklerin mahkeme
tarafından tasdiki.
4) Kamu görevlilerinin mahkeme huzurunda kanunen yemin etme zorunluluğunun
öngörüldüğü diğer durumlar.”

Usul

Görevli Mahkeme

Asıl görevli mahkeme, aksine düzenleme bulunmadıkça sulh hukuk mahkemesidir. Bu husus HMK 383. maddede düzenlenmiştir.

MADDE 383-” (1) Çekişmesiz yargı işlerinde görevli mahkeme, aksine bir düzenleme
bulunmadığı sürece sulh hukuk mahkemesidir.”

Çekişmesiz yargıda sulh hukuk mahkemesinin görevi asıl olup diğer hukuk mahkemelerinin görevi istisnaidir.

Çekişmesiz yargı işlerinde başka mahkemelerin görevli olabilmesi için açıkça yasal düzenlemenin bulunması gerekir. Bunlar:

• Aile hukukundan doğan işlerde aile mahkemesi görevlidir.
• Ticari nitelikteki  işlerde asliye ticaret mahkemesi görevlidir.
• Vesayet işlerinde denetim makamı asliye hukuk mahkemesidir.
• Noterlerin verdikleri mirasçılık belgesi hakkında menfaati ihlal edilenler tarafından sulh hukuk mahkemesinde itirazda bulunulabilir.
• İpotekli alacaklarda alacaklının gaipliği veya alacağı almaktan kaçınması durumunda, borç tutarının icra dairesine tevdi edilmesi üzerine ipoteğin kaldırılmasına icra dairesi karar verir.

Yetkili Mahkeme

Kesin yetki kuralına uyulması gerekir. HMK 384. maddede düzenlenmiştir.

MADDE 384– ”(1) Kanunda aksine hüküm bulunmadıkça, çekişmesiz yargı işleri için
talepte bulunan kişinin veya ilgililerden birinin oturduğu yer mahkemesi yetkilidir.”

Yargılama Usulü

HMK 385. maddesine göre;  basit yargılama usulü uygulanır. Resen araştırma ilkesi geçerlidir. Mahkemeler dışındaki resmi makamlara bırakılan  işlerde uygulanacak usul ,ilgili özel yasalarda belirtilen hükümlere tabidir.

MADDE 385– ”(1) Çekişmesiz yargı işlerinde, niteliğine uygun düştüğü ölçüde, basit
yargılama usulü uygulanır.
(2) Çekişmesiz yargı işlerinde aksine bir hüküm bulunmadıkça resen araştırma ilkesi
geçerlidir.
(3) Mahkemeler dışındaki resmî makamlara bırakılan çekişmesiz yargı işlerinde
uygulanacak usul, ilgili özel kanunlarında belirtilen hükümlere tabidir.”

HMK 387 maddesinde istinaf yolu düzenlenmiştir. İlgililer kararın öğrenilmesinden itibaren iki hafta içinde istinaf yoluna başvurabilirler.

MADDE 387-” (1) Çekişmesiz yargı işlerinde verilen kararlara karşı hukuki yararı
bulunan ilgililer, özel kanuni düzenlemeler saklı kalmak kaydıyla, kararın öğrenilmesinden
itibaren iki hafta içinde, bu Kanun hükümleri dairesinde istinaf yoluna başvurabilirler.”

Sonuçları

Çekişmesiz yargı-çekişmeli yargı ayrımının sonuçları şunlardır:

• Çekişmeli yargıda ,kendiliğinden araştırma ilkesi geçerlidir. Çekişmeli yargıda ise taraflarca getirilme ilkesi geçerlidir. Çekişmesiz yargıda da bazı istisnai durumlarda kendiliğinden harekete geçebilir. Çekişmeli yargıda bu durum söz konusu değildir.
• Çekişmesiz yargıda yetki kuralları kamu düzenine ilişkin olmasına karşın, çekişmeli yargıda kamu düzenine ilişkin değildir.
• Çekişmeli yargı kararları açıklayıcıdır. çekişmesiz yargı kararları ise yenilik doğurucudur.
• Çekişmesiz yargı kararları kesin hüküm teşkil etmez.